Opieka świetlicowa – zakres rzeczowo-kompetencyjny wychowawcy świetlicy szkolnej

Czy wychowawca świetlicy ma obowiązek zapewnić bezpieczeństwo uczniom, którzy po zakończonych zajęciach nie przybyli na zajęcia świetlicowe (mimo deklaracji korzystania z opieki świetlicowej złożonej przez rodziców), a przebywają na terenie szkoły bez nadzoru pracownika pedagogicznego (np. przebywają na boisku szkolnym)? Bez wątpienia tego rodzaju sytuacje mają miejsce w codziennej rzeczywistości szkolnej i są powodem wielu rozterek i wątpliwości wychowawców świetlic szkolnych i kierujących placówkami oświatowymi dyrektorów. Niestety udzielenie odpowiedzi na tak postawione pytanie nie jest łatwe, czego przyczyną jest brak jednoznacznej dyspozycji prawnej, która odpowiadałaby wprost na problem powyżej postawiony. Zatem powyższa uwaga oraz zasadność podjęcia próby skutecznej analizy prawnej i postawienia wniosków końcowych w niniejszej sprawie wymaga dokonania doboru właściwej metody wykładni prawa. Z opisanego już wcześniej powodu wykładnia językowa nie będzie miała zastosowania. Dlatego w tych rozważaniach, odnaleźć będzie można odniesienia do zagadnienia na płaszczyznach: logicznej i systemowej. Zanim jednak przejdziemy do meritum sprawy, wyjaśnienia wymagają inne kwestie dotyczące opieki świetlicowej, a w szczególności prezentacja regulacji prawnych niniejszego dotyczących, które rozsiane są po wielu aktach prawnych.
Podstawowym przepisem regulującym opiekę świetlicową jest art. 105 ustawy Prawo oświatowe. Ten przepis funkcjonalnie odpowiada dawnemu art. 67 ust.4-6 ustawy o systemie oświaty. Reguluje on powszechnie obowiązujący standard opieki świetlicowej w szkołach publicznych. Okoliczności uzasadniające objęcie opieką świetlicową zostały wyszczególnione następująco: objęcie opieką następuje w przypadku, gdy dzieci zostają w szkole dłużej, czyli po zakończeniu zajęć programowych, w których uczestniczą (włącznie z zajęciami dodatkowymi, rozwijającymi uzdolnienia, zainteresowania itp.) oraz objęcie opieką z powodu organizacji dojazdu do szkoły lub innych okoliczności wymagających zapewnienie opieki w szkole. W szkole publicznej korzystanie ze świetlicy jest świadczeniem nieodpłatnym, tak samo jak zajęcia edukacyjne. Niniejszy przepis koresponduje z art. 103 ustawy Prawo oświatowe, gdzie określono na zasadzie obligatoryjności, że szkoła w zakresie realizacji zadań statutowych zapewnia uczniom możliwość korzystania ze świetlicy.
Podejmując kwestię organizacyjną świetlicy, trzeba wskazać, że art. 98 ust. 1 pkt. 25 ustawy Prawo oświatowe wspomina o konieczności realizacji zadań z uwzględnieniem warunków wszechstronnego rozwoju ucznia. Sam przepis nie dostarcza nam bliższych informacji na ten temat, jednak już korzystając z innych zapisów cytowanej ustawy, posługując się wykładnią logiczną (która polega na tym, że z interpretowanego przepisu prawnego zostają – przez wnioskowanie oparte na regułach logiki formalnej lub, co ważniejsze, na prawidłach logiki prawniczej – wyprowadzone pewne konsekwencje, które nie są wyrażone bezpośrednio w tekście), można ująć pojęcie wszechstronnego rozwoju ucznia w formę logicznego działania ustawodawcy. ,,Kształcenie i wychowanie służy rozwijaniu u młodzieży poczucia odpowiedzialności, miłości Ojczyzny oraz poszanowania dla polskiego dziedzictwa kulturowego (...). Szkoła powinna zapewnić każdemu uczniowi warunki niezbędne do jego rozwoju, przygotować go do wypełniania obowiązków rodzinnych i obywatelskich w oparciu o zasady solidarności, demokracji, tolerancji, sprawiedliwości i wolności”. Bez wątpienia te zapisy preambuły do ustawy Prawo oświatowe – choć same w sobie nie niosą konkretnej treści normatywnej – mogą być postrzegane jako źródło wskazówek dla wykładni teleologicznej, czyli odwołującej się do celów, dla których osiągnięcia ustawodawca ustanowił omawianą regulację prawną. We wspomnianej preambule zawarto odesłania do źródeł prawa, które mają duże znaczenie dla interpretacji i stosowania ustawy. Prawo oświatowe musi być interpretowane i stosowane w sposób spójny zarówno z Konstytucją RP, jak i umowami międzynarodowymi. Konkretne zapisy w obszarze znaczenia rzeczowego określenia wszechstronny rozwój ucznia zamieszczone zostały chociażby w art. 1 pkt. 3 ustawy Prawo oświatowe: ,,(…) wychowanie rozumiane jako wspieranie dziecka w rozwoju ku pełnej dojrzałości w sferze fizycznej, emocjonalnej, intelektualnej, duchowej i społecznej, wzmacniane i uzupełniane przez działania z zakresu profilaktyki problemów dzieci i młodzieży”, w pkt. 14: ,,utrzymywanie bezpiecznych i higienicznych warunków nauki, wychowania i opieki w szkołach i placówkach”, w pkt. 20: ,,tworzenie warunków do rozwoju zainteresowań i uzdolnień uczniów przez organizowanie zajęć pozalekcyjnych i pozaszkolnych oraz kształtowanie aktywności społecznej i umiejętności spędzania wolnego czasu”. Przy pobieżnej analizie poszczególnych zapisów szeroko rozumianego prawa oświatowego, pewną wątpliwość może stanowić sprawa supremacji realizacji obowiązków dydaktycznych na poziomie rozwoju intelektualnego i społecznego ucznia nad potrzebą zapewnienia bezpieczeństwa. Wszelkie wątpliwości w tej materii rozwiewa już pierwsze zdanie obowiązków nauczyciela zawartych w art. 6 ustawy Karta nauczyciela: ,,(nauczyciel obowiązany jest) rzetelnie realizować zadania związane z powierzonym mu stanowiskiem oraz podstawowymi funkcjami szkoły: dydaktyczną, wychowawczą i opiekuńczą, w tym zadania związane z zapewnieniem bezpieczeństwa uczniom w czasie zajęć organizowanych przez szkołę”. Odpowiednikiem tego przepisu jest art. 5 ustawy Prawo oświatowe: ,,nauczyciel w swoich działaniach dydaktycznych, wychowawczych i opiekuńczych ma obowiązek kierowania się dobrem uczniów, troską o ich zdrowie, postawę moralną i obywatelską, z poszanowaniem godności osobistej ucznia”. Bez wątpienia ustawodawca, który w dwóch aktach rangi ustawy, ujmuje kwestię bezpieczeństwa w tak wyraźny i precyzyjny sposób, daje sygnał, że tego rodzaju zadanie stawiane przed pracownikami pedagogicznymi szkół i placówek jest dla niego niezwykle ważne. Spod obowiązku zapewnienia bezpieczeństwa uczniom nie jest wyłączony dyrektor szkoły lub placówki. W art. 68 ust. 1 pkt. 6 ustawy Prawo oświatowe czytamy: ,,(dyrektor) wykonuje zadania związane z zapewnieniem bezpieczeństwa uczniom i nauczycielom w czasie zajęć organizowanych przez szkołę i placówkę”.
Ważnym aspektem funkcjonowania świetlicy jest odbieranie uczniów po zajęciach świetlicowych. W tym obszarze należy ściśle kierować się przepisami ustawy Kodeks rodzinny i opiekuńczy, w tym art. 95, gdzie czytamy: ,,władza rodzicielska obejmuje w szczególności obowiązek i prawo rodziców do wykonywania pieczy nad osobą i majątkiem dziecka oraz do wychowania dziecka z poszanowaniem jego godności i praw”. Niniejsza opieka jest sprawowana przez rodziców na zasadzie wyłączności, co oznacza, że nikt ich w tym względzie nie może wyręczać (co zgodne jest również z utrwalonym orzecznictwem np. orzeczenie Sądu Najwyższego C1814/52). Zatem odbiór dziecka ze świetlicy winien odbywać się przez uprawnione do tego osoby tj. rodziców (przy uwzględnieniu aktywnej władzy rodzicielskiej) bądź inne osoby, które do niniejszego zostały upoważnione na mocy pisemnego upoważnienia rodziców, a czynności odbioru dokonują po udokumentowaniu swojej tożsamości. Dla zapewnienia pełnej transparentności czynności składanego upoważnienia, jak również pewności bezpieczeństwa prawnego wychowawcy świetlicy, proponowane jest, aby upoważnienie osoby trzeciej do odbioru ucznia, składane było pisemnie w obecności nauczyciela świetlicy lub innego upoważnionego pracownika szkoły.
Wróćmy jeszcze na chwilę do statutu szkoły. Wskazaliśmy powyżej, że kwestia organizacji świetlicy winna być określona w statucie. Może się to odbyć poprzez zapis poszczególnych informacji w treści samego statutu, jak również poprzez stworzenie dokumentu, jakim będzie regulamin świetlicy, który jako załącznik stanowić będzie integralną część statutu. Druga ze wskazanych możliwości jest najczęściej stosowaną, bowiem przemawiają za tym względy czysto pragmatyczne. Art. 98 ust. 1 pkt. 7 ustawy Prawo oświatowe wskazuje, że statut zawiera również zakres zadań nauczycieli (…) w tym także zadania związane z zapewnieniem bezpieczeństwa uczniom w czasie zajęć organizowanych przez szkołę, a także sposób i formy wykonywania tych zadań dostosowane do wieku i potrzeb uczniów. Zatem regulamin świetlicy winien obejmować zakres zadań, sposób ich realizacji przez wychowawców świetlicy. Mimo, że przepisy wprost nie ujmują zadań wychowawcy świetlicy, to przy uwzględnieniu możliwości, jakie niesie za sobą wykładnia systemowa (która opiera się na założeniu, że poszczególne normy prawne stanowią składnik spójnego systemu prawnego, co ma zapobiegać uznawaniu norm wzajemnie sprzecznych. Wykładnia ta dąży zatem do zapewnienia spójności i wewnętrznej zgodności systemu prawnego. Wchodzą tu w grę zasady systemu wyrażone w normach hierarchicznie nadrzędnych lub mających zasadnicze znaczenie dla gałęzi prawa, następnie dyrektywy wynikające z zasady niesprzeczności systemu prawa, a także z systematyki aktu normatywnego, w którym zawarty jest interpretowany przepis), wszelkie obowiązki nauczycieli zawarte w przepisach prawa oświatowego należy stosować wprost. Nieuzasadnione byłoby wyłączenie spod określonych obowiązków, w określonych sytuacjach, jakiegokolwiek nauczyciela. Tym samym nie można usprawiedliwić braku opieki nad dzieckiem, dowolną okolicznością jaka miała wpływ na odmienności sytuacji opiekuńczo-wychowawczej. Trzeba bowiem pamiętać o zapisie § 13 Rozporządzenia Ministra Edukacji i Sportu w sprawie bezpieczeństwa i higieny w publicznych i niepublicznych szkołach i placówkach: ,,niedopuszczalne jest prowadzenie jakichkolwiek zajęć bez nadzoru upoważnionej do tego osoby”. Tym samym wracamy do pytania postawionego na wstępie: czy wychowawca świetlicy ma obowiązek zapewnić bezpieczeństwo uczniom, którzy po zakończonych zajęciach nie przybyli na zajęcia świetlicowe (mimo złożonej deklaracji korzystania z opieki świetlicowej złożonej przez rodziców), a przebywają na terenie szkoły bez nadzoru pracownika pedagogicznego (np. przebywają na boisku szkolnym)? Analiza przytoczonych wcześniej przepisów nakazuje stwierdzić, że wychowawca świetlicy nie powinien pozostawać biernym w tej sytuacji, chociażby z uwagi na kwestię odpowiedzialności wynikającej z art. 427 k.c. Trudno jednak wyobrazić sobie sytuację, w której nauczyciel pozostawia uczniów przebywających na świetlicy i przemierza teren szkoły i obiekty szkoły w poszukiwaniu brakującego ucznia. Bez wątpienia w opisanej sytuacji wychowawca świetlicy, nie powinien być osobą osamotnioną w działaniu i funkcjonującą bez wsparcia przyjętych w szkole procedur (których propozycje zamieszczono poniżej). Szkoła przejmuje w ramach opieki świetlicowej, opiekę nad uczniem w momencie złożenia wniosku rodziców o objęcie opieką świetlicową lub obligatoryjnie w przypadku korzystania przez ucznia z bezpłatnego dowozu zapewnianego przez gminę. Nieuzasadnione jest wnioskowanie, że opieka świetlicowa rozpoczyna się dopiero od momentu przekroczenia przez ucznia progu świetlicy, bowiem rodzi to pytanie, które już w swojej treści przeczy obowiązkowi zapewnienia bezpieczeństwa uczniom podczas zajęć organizowanych przez szkołę: kto sprawuje opiekę nad uczniem, w czasie pomiędzy zakończeniem przez niego programowych lub pozaprogramowych zajęć dydaktycznych, a przybyciem do pomieszczenia świetlicy? A co z uczniem, który na przykład, posiada trudności adaptacyjne w grupie rówieśniczej, co negatywnie wpływa na Jego dobrostan psychofizyczny i poziom funkcjonowania w szkole (w tym realizację określonych powinności), co z uczniem, który został zamknięty w ubikacji przez swoich kolegów i z tego powodu nie może udać się do świetlicy? Zamieszczenie w regulaminie świetlicy informacji, że we wspomnianym czasie szkoła nie ponosi odpowiedzialności za ucznia, sprzeczne będzie z przywoływanymi wcześniej obowiązkami nauczycieli i dyrektora szkoły, a zatem same zapisy będą niedopuszczalne. Pamiętać trzeba, że zapewnienie bezpieczeństwa ciąży również na dyrektorze szkoły, który w celu realizacji ustawowych obowiązków w tym obszarze, ma prawo tak kształtować kwestie organizacyjne (również w obszarze przyprowadzania uczniów na świetlicę przez wyznaczonych nauczycieli), aby uczynić zadość ustawowemu obowiązkowi zapewnienia bezpieczeństwa. Z tego względu niezwykle istotnym jest unormowanie tego rodzaju spraw w regulaminie świetlicy, chociażby poprzez zapisy:

wychowawca świetlicy odpowiada za bezpieczeństwo dzieci, które pozostają pod opieką świetlicową, a które zostały przyprowadzone do świetlicy lub zgłosiły się do niej same, przed lub po zajęciach organizowanych przez szkołę. Celem wyeliminowania możliwości pozostawania uczniów po zakończonych zajęciach programowych lub pozaprogramowych na terenie szkoły bez opieki pracowników pedagogicznych, nauczyciele, u których uczniowie objęci opieką świetlicową kończą zajęcia, są zobowiązani do ich przyprowadzenia do świetlicy. Wobec uczniów, którym dowóz do szkoły zapewnia gmina – obowiązek przyprowadzenia do świetlicy realizuje osoba sprawująca opiekę nad uczniami podczas dowozów.
w przypadku gdyby uczeń po zakończonych zajęciach organizowanych przez szkołę nie został przyprowadzony do świetlicy lub sam do niej nie przybył, wychowawca świetlicy zobligowany jest do niezwłocznego skontaktowania się z rodzicami/prawnymi opiekunami, celem ustalenia miejsca przebywania ucznia i powodów jego niestawiennictwa do świetlicy. Każda tego rodzaju sytuacja jest dokumentowana w dzienniku zajęć w świetlicy (zgodnie z § 9 Rozporządzenia Ministra edukacji Narodowej w sprawie sposobu prowadzenia przez publiczne przedszkola, szkoły i placówki dokumentacji przebiegu nauczania, działalności wychowawczej i opiekuńczej oraz rodzajów tej dokumentacji szkoła prowadzi dziennik zajęć w świetlicy, w którym dokumentuje się zajęcia prowadzone z uczniami w świetlicy w danym roku szkolnym. Do dziennika zajęć w świetlicy wpisuje się plan pracy świetlicy na dany rok szkolny, imiona i nazwiska uczniów korzystających ze świetlicy, oddział, do którego uczęszczają, i tematy przeprowadzonych zajęć oraz odnotowuje się obecność uczniów na poszczególnych godzinach zajęć. Przeprowadzenie zajęć wychowawca świetlicy potwierdza podpisem). Każda sytuacja nie przyprowadzenia ucznia do świetlicy lub Jego nieprzybycia winna być wyjaśniona. Za rażące naruszenie obowiązków ucznia w omawianym zakresie, na ucznia może zostać nałożona kara (oczywiście należy określić rodzaj kar, w tym okoliczności mające bezpośredni wpływ na rodzaj zastosowanej kary (np. stopień winy ucznia, rodzaj i stopień naruszonych obowiązków), procedurę nałożenia kary, odwołanie od niej.
uzasadnionym jest, aby wraz z pozytywną decyzją o przyjęciu ucznia pod opiekę świetlicy, rodzice/prawni opiekunowie zapoznali się z regulaminem świetlicy (w tym z okolicznościami wskazanymi wcześniej).

Stan prawny na dzień 02.04.2024 r.